İlim- Akıl ve İradenin Anlamı (I)

Bugünkü konumuz biraz farklı olacak. Bizler konuşurken, “yapan, eden Allah’tır, bütün fiiller O’nundur” diyoruz ama buna rağmen, “ben şunu yaptım, ben bunu yaptım, ben bunu söyledim” gibi ifadelerle, hep kendimizi ön plana çıkarıyoruz ve her şeyi kendimize mal ediyoruz, tüm fiillerin kendimize ait olduğumu sanırız. Acaba öyle mi?
Enfüste ve afakta, (1) hareket ve sükunda görülen tüm fiiller Hakk’ın işleyişidir. Enfüs, bizim iç âlemimizdir, kendi irademizdir. Afak ise görünür görünmez tüm âlemdir.
Hareket, bir varlığın yerinden uzaklaşmasıdır. Sükun ise durma eylemidir. Cenab-ı Hakk, her iki surette bu âlemde fiillerini meydana koymuştur veya koymaktadır. Biri hareket, diğeri ise sükunettir. Şu halde suların akması, kuşların uçması, insan ve hayvanların yürümesi, dağların ve ovaların v.s. durması da Hakk’ın bir fiilidir veya Esma’lalarıdır.
Bizim elimizden işleyen de Hakk’tır. Kalemi elimize aldığımızda kendi kendine yazmaz, süpürge kendi kendine süpüremez. Cenab-ı Hakk’ın bizim elimize verdiği kuvvet ve kudretle bunlar harekete geçer. Şu halde âlemde gördüğümüz tüm hareketler, Hakk’ın kudreti ile olmaktadır, haksi halde hiçbir şey yerinden kıpırdayamaz. Tüm bunlar bizi ve bütün âlemleri yaratan Allah’ın fiilleridir. Örnek olarak şu ayeti gösterebiliriz: “Halbuki sizi de yaptıklarınızı da Allah yaratmıştır” (2) Ancak bu hususa haklı olarak “insanın iradesi yok mu?” diyenler olabilir.
Aslında fiiller, zorunlu ve ihtiyari filler olarak ikiye ayrılmaktadır.
Zorunlu fiiller; insanın kendi isteği dışında meydana gelen olaylardır: Örneğin; insan, kendisinin nasıl bir anne-babadan dünyaya geleceğini ve erkek mi-kadın mı doğacağını seçemez. İnsan hangi renk ve ırktan olacağını seçemez. Hatta insan göz ve saç renginin nasıl olacağını dahi seçemez. Bunlar doğrudan doğruya Allah’ın dilemesi ve yaratması ile meydana gelen fiillerdir.
İhtiyari fiiller; tamamen insanın kendi hür iradesiyle yapmak veya yapmamak kararını aldığı fiillerdir. Bunlar, hastalanınca doktora gitmek, acıktığımız zaman yemek yemek, yazı yazmak, kitap okumak, yürümek, oturup kalkmak, ellerimiz ve diğer organlarımız ile yaptığımız hayra vesile olabilecek tüm işlerdir.
Kendi irademizle meydana gelen fiillerimizin oluşumunda herhangi bir baskı ve zorlama olmamıştır. Aslında her iki örnekteki filler, yüce Allah’ın Zat’ının bu âlemde meydana getirdiği fiillerdir. Çünkü Allah, “her an yeni bir şendedir” (3) Bu ayete göre Allah, her an halden hale geçerek, yeni yeni fiiller ve Esmalar meydana getirmektedir. Bunu da kendi Zat’ının sıfatları ile yapmaktadır. Öyle ise bu âlemde meydana gelen tüm fiiller ve Esmalar, Zat-ı Mutlak’a aittir.
Yazının devamı yarın
Hakkı SAYGI
_____________________________
1) Fusulet suresi, 53
2) Saffat Suresi, 96.
3) Rahman Suresi, 29