Genel anlamda ele alırsak işitme engelli bireylerin özellikleri ile ilgili genel bir çerçeve çizilip ortak hareket edilebilir. Ancak işitme engelli her bireyin kişisel bazı özellikleri; özrünün tipine, gelişimine, derecesine ve içinde bulunduğu biyopsikososyal çevresel faktörlere göre farklılık göstermektedir. Burada yukarıda belirtildiği gibi genel bir biyopsikososyal çerçeve çizilecek ardından uygulanabilir tavsiyelere geçilecektir.

a. Motor Gelişimleri:

İşitme engelli çocuklar 0-2 yaş döneminde normal işiten yaşıtlarıyla aynı gelişimsel basamaklardan zamanında geçmektedirler. Ancak yapılan bilimsel çalışma ve araştırmalarda, daha ileri yaş dönemlerinde işitme özürlü çocuklarda işitme kanalı ve sinirlerindeki hasarlardan dolayı denge ve vücut koordinasyonu ile ilgili becerilerde gecikmeler veya yetersizlikler gözlenebilir. 6-10 yaşları arasındaki çocuklarla yapılan çalışmalarda ise denge tahtasında ileriye-geriye doğru yürüme, tek ayak üzerinde durma, sıçrama, atlama, vücut pozisyonunu değiştirme gibi kaba motor becerilerde ve ayakkabı bağcığını delikten geçirme-bağlama, ipe boncuk dizme, aynı anda iki eli kullanarak iki farklı etkinlik yapma, kesme, kalem tutma gibi ince motor becerilerde işitme engelli çocukların, normal gelişim gösteren yaşıtlarına oranla daha az başarılı oldukları bulunmuştur. Bu konuda özel ve/veya toplu eğitim hem de profesyonel yardım almaları gerekmektedir. (Lewis, 1992; Güven ve Bal, 1992; Baldemir ve Bal, 1995; Darıca ve Tanju, 1995; Erden ve Otman, 1996; Bal ve Tanju, 1997 a; Bal ve Tanju, 1997b; Bal ve Tanju, 1997e). Tompkins, 1999). Ayrıca, istenilen davranışın gerçekleşmesinde hareketlerin izlenmesi ya da yerine getirilmesi ile ilgili sözel ifadeleri ve sözel yönergeleri işitme duyusunu kullanarak algılayamamaları büyük – küçük kas motor gelişim alanında farklılıkların görülmesine neden olmaktadır. Ebeveynlerin çocuğun yaş özelliğine göre değişik koruyucu tutumlara girmesi işitme engelli çocukların sosyal ortamlarda bu alanda deneyimler edinmesini engelleyebilmektedir. Duruma ve engellere en hızlı çözümün üretilmesi için kabule ihtiyaç vardır bunun içinde profesyonel psikolog-pedagog yardımı alınması ailelerin ve çocukların dayanışmasını arttıracaktır. (Pektaş, 1993).

b. Dil gelişimleri:

Doğuştan işitme duyusunu kaybeden bebekler yaşıtları gibi 9. aya kadar doğal sesleri üretmektedir. Fakat bu aylardan sonra kendi ürettiği sesleri ve çevreden gelen sesli uyaranları işitme duyusuyla algılayamadıklarından ses üretimi yavaşlamakta ve bebek giderek sessizleşmektedir. (Lewis, 1992). İşitme engelli bir çocuğun işitme duyularının fonksiyonunu tam olarak yerine getirememesi nedeniyle dil gelişimi aşamalarında normal şekilde ilerleme göstermemesi pek çok probleme neden olmaktadır. (Pektaş, 1993). İşitme özrünün dil ve konuşma bozukluğu ortaya çıkarması üç faktöre bağlıdır: Bu faktörler işitme özrünün meydana geldiği yaş, işitme özrünün derecesi ve işitme özrünün tipidir. Genel olarak işitme özrü konuşmayı geciktirmekte, artikülasyon ve ses bozuklukları meydana getirmektedir. Ancak işitme kaybı konuşma kazanıldıktan sonraki bir devrede meydana gelir ve hafif olursa dil ve konuşma hemen hemen hiç etkilenmemekte çok hafif ses ve artikülasyon bozuklukları görülebilmektedir. Konuşma öğrenilmeden meydana gelen orta ve ileri derecedeki bir işitme özrü ise önemli ölçüde dil ve konuşma bozukluklarına neden olmakta, özellikle ileri düzeyde ses ve artikülasyon bozuklukları ile dilin içeriği, yapısı, anlamı ve kullanımı ile ilgili ciddi problemlere neden olmaktadır. Kısacası, işitme kaybının meydana geldiği yaş ve derecesi dilin kazanımı ve konuşma gelişiminde önemli ölçüde etkili olmaktadır. İşitme özrünün meydana geldiği yere göre dil becerileri incelendiğinde, iletimsel tip işitme kaybında hemen hiç etkilenme görülmemekte diğer tiplerde ise önemli konuşma bozuklukları görülebilmektedir (Özsoy, 1971; Culatta ve Tompkins, 1999). İşitme engelli çocuklarda dil gelişimi normal işiten çocuklarda olduğu gibi aynı sırayı izlemektedir. Ancak işitme engelliler özel eğitim programları sonucu bunu başarabilmektedirler (Lewis, 1992).

c. Zihinsel Gelişimleri:

İşitme problemi olan bireylerin sözel olmayan zeka testlerinden aldıkları puanlar işiten akranlarıyla yaklaşık aynı düzeydedir. Ancak dil becerileri il ilgili güçlükleri doğal olarak akademik performanslarını etkilemektedir. Normal yaşıtları gibi zihinsel gelişim alanına ait tanıma, ayırt etme, eşleştirme, gruplama yada sınıflandırma gibi zihinsel süreçlere sahip olmalarına rağmen kendi kendine çevreyi araştırarak bir şey öğrenebilmeleri ve düşünce sistemini geliştirebilmeleri dile bağlı yetersizliklerinden dolayı mümkün olmamaktadır. Ancak yukarıda da bahsedildiği gibi sözel olmayan dil performansını değerlendirmeyi öne çıkaran testlerde başarılı oldukları nesneleri eşleştirme, benzerlikleri bulma gruplama, resimler arasındaki farklılıkları görsel olarak saptama, görsel olarak bir seri resmi sıralama gibi zihinsel etkinliklerde normal işiten yaşıtlarına benzer performans ortaya koydukları belirtilmektedir. İşitme engelli çocuklar için görsel ipuçlarını kullanmaya yönelik etkinlikler düzenlenmediğinde sözlü iletişim becerileri yetersiz olduğu için kendi kendilerine çevreyi araştırarak bir şeyler öğrenmeleri, düşünce sistemlerini ve zihinsel süreçlerim geliştirmeleri mümkün olmamaktadır. Okuma-yazma ve matematik becerileri daha geri olabilmekte akademik başarısızlık görülebilmektedir. Dil becerilerinin zihinsel gelişim becerileriyle iç içe olmasından dolayı işitme özrünün derecesi zihinsel gelişimi etkilemektedir (Ergenç, 1995; Darıca ve ark., 1997; Culatta ve Tompkins, 1999).

d. Sosyal Gelişimleri:

Sosyal ve kişisel uyum becerileri tıpkı normal işiten akranlarında olduğu gibi iletişim becerilerine ve aile üyeleri ve çevresindeki diğer kişilerle etkileşimlerine bağlıdır. İşitme engelli ailelerin işitme engelli çocuklarında, normal işiten ailelerin işitme engelli çocuklarına nazaran daha yüksek sosyal olgunluk seviyesi, işitme engeline uyum sağlama ve davranışlarını kontrol görülebilmektedir. Bu durum işaretle iletişimin erken dönemde kullanılmaya başlanması ile bağlantılıdır (Culatta ve Tompkins, 1999). İşitme engelli çocuk-işiten ebeveyn arasında ortak bir iletişim yaklaşımının ve modelinin kullanılmayışı, iletişimde karşısındaki kişinin verdiği ipucunu ve belli bir durumu anlamada güçlük doğuracaktır. İşiten anne-işitme engelli çocuk çiftinde ortak bir iletişim yaklaşımının ve modelinin kullanılamayışının sonucu olarak işiten annede iki baskın özellik (emir verme ve kontrol) kendini göstermektedir. Annenin göstermiş olduğu bu iki özelliğin çocuğun sosyal ilişkilerinde olgunlaşamamasına neden olduğu öne sürülmektedir (Hadadian ve Rose, 1991; Caissie ve Çöle, 1993). İşitme engelli bireylerin aileleri normal işiten çocukların ailelerine göre aşırı koruyucu, daha az izin verici, daha az cesaretlendirici ve daha az onaylayıcı olarak görülmektedir (Temel ve ark., 1998). Bu bireylerde işitme yetersizliğinden kaynaklanan sorunlar tek başına büyük bir engel olmamaktadır. Asıl sorun, bunun iletişim eksikliğine sebep olmasıdır. Araştırmacılar, çocuğun iletişim kurma kabiliyetini anne – çocuk ilişkisinin çocuğa gerekli olumlu duyguları vermesine bağlamaktadır (Temel ve ark., 1998). Bireyin sosyal yeterliliği ise normal işitmeye veya işitme engeline göre değişmemektedir. Sosyal güvenin algılanmasında, okula, sınıfa ve sosyal faaliyetlere katılım ve işiten arkadaşlar ile duygusal güven içinde olma önemli bulunmaktadır (Leigh ve Stinson, 1991). Stinson’a göre işitme engelli bireyler, normal işitenlere göre daha düşük öz saygıya sahiptirler ve olayları kontrol etmede kendilerini yetersiz algılamaktadırlar. Bu konudaki önemli faktörler ise ailenin tipi, akranları ile aynı dili kullanmadaki başarı ve yaşanılan çevrede arkadaşlar bulabilmektir. Tüm bu ilişkileri zorlamak öz benlik ve kimliğin sağlıklı gelişmesine destek vermektedir. (Akt. Leigh ve Stinson, 1991). İşitme engelli bireylerin okul dışında arkadaşları olmamaktadır. Buna sebep olarak engelinden dolayı iletişim kurmakta zorlanmayı ve işiten kişilerin kendilerini anlamamalarını göstermekte ve kendileri gibi engeli olan kişileri arkadaş olarak tercih etmektedirler (Temel ve ark.,1998).

 Genel Tavsiyeler:

1. İşitme engellilerin eğitiminde eğitimciler çocuklarla yaptığı çalışmalar konusunda aileyi bilgilendirmeli ve yönlendirmelidir. 2. Aile ve öğretmenlerin işbirliği içinde çalışmaları, bu çocukların eğitimi konusunda atılacak en önemli adımlardan biridir. 3. Eğitim sadece okulda değil hayatın her alanında devam etmektedir. Çocuğun zamanının büyük bir kısmını tükettiği ev ortamında eğitimin çok önemli olup, aileye bir çok önemli görev düşmektedir. 4. İşitme engelli bireyler işitme cihazı yardımıyla ses duyar. Çocukların bu şekilde dinleme becerileri gelişir. Dinleme becerileri sonucunda çocuk ses çıkarmaya başlayacaktır. Aile kesinlikle cihazı düzenli olarak kullanmalı, çocuk çıkardığında çocuğun ilgisinin yönü değiştirilerek cihaz mutlaka tekrar takılmalıdır. Aksi taktirde ses çıkarma davranışı azalacaktır. 5. Cihaz takmak istemeyen çocuklar olabilir. Aile çocuğun işitme cihazı olmadan bir şansı olmadığını kavramalı ve her ne olursa olsun cihaz sürekli takılmalıdır. 6. Konuşmalarda işaretlere yer vermeyin. Bunu yapmazsanız konuşma yerine işaretleri tercih edecektir. Ayrıca işitme engelli çocuğa kesinlikle ayrıcalıklı, kardeşlerinden farklı davranmayın. 7. Aile mutlaka ev içerisinde çocukla etkinlikler yapmalı, oyunlar oynamalıdır. Oyun ortamları oluşturun, onunla sakin ve anlaşılır bir biçimde, ses tonunuzu çok iyi ayarlayarak  konuşun ve  sizinle konuşması için yönlendirin . Bunu yaparken yapmacık  veya ağlamaklı bir konuşma şeklinden uzak durun. Daha soğukkanlı bir şekilde duygu durumunuzu koruyun. 8. Çocukla sürekli bir etkileşim içinde olmak gerekir. Örneğin anne çamaşır asarken, yemek yaparken bile işim var otur demek yerine yaptığı işin dilini çocuğa vermelidir. Çocuğun uydurduğu kelimeleri kullanmayın. Doğrusunu öğretmeye çalışın. Armut yerine aymut diyorsa evet armut diyerek düzeltin. 9. Soru-cevap şeklinde çalışmalar yapın bu çocuğunuzun sıra alma davranışını kazanmasına yardımcı olacaktır. Çocuk soruya cevap veremediğinde hemen yanıtı vermeyin. Cevap vermesi için çocuğa süre tanıyın. 10. Çocuğunuzun çıkardığı seslere dikkat edin .Bu sesler iletişim kurma ve konuşma çabalarıdır. Çıkardığı sesleri cevaplayın. Çocuğunuzla cümle kurarak konuşun, tek kelimelik ifadelerden kaçının. 11. Çocuğun dil gelişiminin erken dönemlerinde tek kelimelik konuşmalar tek düze melodik olmayan bir konuşmanın gelişmesine neden olur. Öğretmek istediğiniz kelimeyi cümle içinde vurgulayın. Ne güzel kedi. Kediyi gördün mü? gibi... 12. Yaşanan deneyimler çok önemlidir. Çocuğunuza çeşitli deneyimler yaşatın ve bunlara ait yeni kelimeler öğretin bunları deftere çizmesini sağlayın hayvanat bahçesine götürebilirsiniz. 13. Çocuğunuza konuşmasıyla rol model olacak arkadaşlar ve yetişkinlerle iletişim kurmasını sağlayın. Çocuklar arkadaşlarıyla ve sempatik-empatik yetişkinler ile iletişim kurmaya daha hevesli olurlar. 14. İşitme özrü zihinsel, sosyal ve ruhsal gelişimi olumsuz etkiler. Bu nedenle çocuğunuzu işiten çocuklarla asla kıyaslamayın. Rotamız ve hedefimiz yaşına uygun davranması olmakla birlikte çocuk kendisini istikrarlı bir şekilde geçsin yeterli. 15. Öz güven çok önemlidir. Çocuğunuzun  öz güvenini arttırmak için elinizden gelen her şeyi yapın. Ses tonunuzla ve dokunarak olumlu mesajlar verin. Çocuğunuza karşı sabırlı olun . 16. Çocuğunuza güvenin ve çocuğunuzun konuşabileceğine inanın. 17. Gerektiğinde kendiniz ve çocuğunuz için konusunda uzman; psikolog, pedagog, dil ve konuşma terapisti, aile danışmanı, psikiyatr, nörolog, özel eğitimci, çocuk gelişimci gibi uzmanlardan profesyonel yardım almaktan çekinmeyin. 18. Aynı engel veya sorunu yaşayan ailelere destek olan sivil toplum örgütleri ve derneklerinde görev alarak veya destek vererek hem kendinize ve hem çocuklarımıza katkılarınızı sürdürün. Aynı yerkürede benzer sorunu yaşayanlar birbirini çok daha hızlı anlayıp, yardım verebilir. Daha güzel günlerde görüşmek ve gerekirse de özellikle zor günlerde birbirimize yardım eli uzatmak üzere hoşça ve dostça kalın...

Benimle İletişime geçmek isterseniz, Mylife Psikolojik Danışmanlık Merkezi İletişim Hattından 0 544 724 36 50 den arayabilir veya yazabilirsiniz.