BAŞÇEŞME (EFECİK) MESCİDİAbdülkadir KALENDEROĞLU Burmalı (Efecik) Mahallesi’nde, Hisaraltı Sokak (Arapmescit Caddesi) ile Başçeşme Camii Sokağı’nın kesiştiği köşede olup 39. pafta, 592. ada ve 1. parselde yer alır.Kale eteklerinde, eğimli bir arazide bulunan ve bulunduğu mahalleden dolayı
“Efecik Mescidi” veya
“Efecik Mahallesi Mescidi” diye anılan cami, kareye yakın planda ve tek kubbeli olarak yaptırılmıştır.Caminin girişi batı yönde olup giriş kapısı üzerindeki üçgen alınlıkta kitabe yer alır. Kitabede;
“Hüve kad benâ hâze’l-mescidü, Eş-Şerîf el-Hâc Mustafa bin , El-Hâc İlyas fi sene ihdâ ve tis’a mie” (h. 901/ m. 1495-1496) yazılıdır.
Kitabeye göre cami, H. 901/ M. 1495 yılında Hacı İlyas oğlu Hacı Mustafa tarafından kesme taştan, tek kubbeli olarak yaptırılmış, H. 1285 / M. 1868 yılında da tamir ettirilmiştir.Caminin duvarları iri kesilmiş bazalt kesme taş ile tuğladan örgülüdür. Pencere kemerlerinde ve atkı taşlarının üst kesiminde tuğla örgü kullanılmıştır. Üst örtüsünü oluşturan basık kubbe ise tromplara binmiş sekizgen kasnağa oturmakta olup dıştan kurşunla kaplıdır.Camiye batı cephesindeki taş söveli ve iki kanatlı kapıdan son cemaat yeri alarak kullanılan kısma giriş sağlanır. Doğu-batı doğrultusunda uzanan ve üzeri tonozla örtülü yerin kuzeyindeki tek kanatlı ahşap kapıdan bir kapı ile minareye, doğu yönündeki 12 basamaklı ahşap merdivenle de kadınlar mahfiline çıkılır. Doğu ve batı yönündeki iki küçük pencerenin aydınlattığı kadınlar mahfili, ahşap bir kafesle harimden ayrılır.Kadınlar mahfilinin altı, ayakkabılık haline getirildiği gibi kuzey tarafı da Müezzin Mahfili haline getirilmiş olup mahfilin önü ahşap korkulukla çevrilmiştir.Son cemaat yeri büyük kemer açıklığı ile harime birleşir. Harimi tek kubbe örtmekte olup kubbe sivri kemerlerle birbirine bağlanmış ve araları duvarla örülmüş dört fil ayağına oturur. Kubbe yuvarlağına geçiş köşelerdeki pandantiflerle sağlanır.Harim, doğu ve güney yönünde altta ikişer, üstte ise küçük birer pencere ile aydınlanır. Güney cephedeki pencereler dikdörtgen formlu ve üçgen alınlıklı, alınlığın içi çini mozaik bezemeli, batı cephedeki pencereler ise aynı olmakla birlikte zamanla yapılan tamirlerde sivri kemerlerin altı kabartma silmeli kesme taşla çevrilmiş, içleri de kabartma bitkisel motiflerle bezenerek üçgen alınlıklar yapılmıştır.
Alınlığında “Küllemâ dehâle aleyhê Zekeriyyâ’l-mihrâbe” yazılı mermerden yapılan mihrabın üst kısmı istiridye biçimli olup üzeri yağlı boya ile boyalıdır. Basit ahşap minber ise mihrabın batısında yer alır.Kubbe içinde “Besmele” ve “İhlâs Suresi”, kasnağında sülüs hatla dönüşümlü olarak 13 tane “Kelime-i Tevhid”, kemerlerde ise “Elvâh-ı Celîle” yazılıdır.
Caminin kuzeybatındaki minare arazinin eğimli olmasından dolayı yüksek bir görünüme sahiptir. Minare kaidesinin yarısı son cemaat yeri duvarı ile kaynaşmış olup iki bölüm halindedir. Alt bölüm iri kesme taşlarla inşa edilmiş, üst bölüm ise almaşık tarzda taş ve tuğla örgülüdür. Gövdenin yüzeyi zikzak şeklinde belirlenmiş taş bir bilezikle başlar ve tuğlaların değişik şekillerde yerleştirilmesinden oluşan bölümler halinde devam eder. Şerefe altı mukarnaslı olup sarkıtlar halinde stalâktitle bezeli, korkuluğu kesme taş, peteği tuğla örgülü olup konikal formda sivri taş bir külâhla son bulur.Başçeşme Camii, değişik tarihlerde tamir edilerek bugüne kadar gelmiştir. Bilindiği kadarıyla ilk onarımı H. 1285/ M. 1868 yılında yapılmış, 1978 yılında Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından tescillenerek koruma altına alınmış, 2002 yılındaki Afyon depreminde minare hasar görmüş, 2003 yılında şerefeye kadar yıktırılarak Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yeniden yaptırılmış, en son 2007–2008 yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından Kuyulu Camii ile birlikte restorasyonu yaptırılmıştır. Bu restorasyonda cami bitişiğindeki evler yıkılarak cami çevresi açılmış, bahçe düzenlemesi yapılmış, cami ve minaredeki sıvalar sökülerek Horasan harçla derzlenmiş, WC ile abdest alma yeri ilave edilmiştir.Caminin küçük bahçesinde camiyi yaptıran Hacı Mustafa Dede’nin mezarı ile kimliği bilinmeyen bir başka mezar daha vardır.